Kraljevina Saudijska Arabija je najveća i najdominantnija država Arapskog poluostrva, peta po veličini u Aziji i druga u arapskom svijetu.
Na površini od 2,15 miliona kvadratnih kilometara živi oko 35,5 miliona stanovnika, uglavnom muslimana, od čega suniti čine 85-90 odsto, a šiiti 10-12 procenata. Administrativno je podijeljena na 13 regiona i 285 opština. Glavni grad je Rijad sa oko 7,5 miliona stanovnika, a veći gradovi još su Jedah sa 2,1 i dva najveća muslimanska svetilišta – Meka sa 1,6 i Medina sa 1,3 miliona.
Kraljevska monarhija dolazi iz centralno-arapskog klana Al Saud i nadmoćnih elita centralne pokrajine Najd, odakle dolaze i najviši kraljevski savjetnici. Kralj Abd al-Aziz je 1932. formalno proglasio apsolutnu monarhiju, a od 1953. njom vladaju njegovi sinovi. Monarhija je istorijski naslonjena i ideološki vezana za patrijarhalni i krajnje konzervativni vehabijski islam.
Sa ukupnim društvenim prihodom od 1,6 biliona dolara, ili 44.300 dolara po glavi stanovnika, spada u red bogatijih država svijeta. Ekonomija je zasnovana na prirodnim nalazištima nafte i gasa otkrivenim 1938. Posjeduje oko 16 odsto dokazanih svjetskih rezervi nafte, iliti 267 milijardi barela. Više od 42 odsto ukupnog društvenog proizvoda države se zasniva na proizvodnji i izvozu nafte i naftnih derivate, a 87 procenata budžetskih prihoda, kao i 90 procenata prihoda od izvoza, dolazi iz ovog sektora. (Izvor: Svjetska banka 2020.)
Najveći su svjetski izvoznici nafte sa vodećom ulogom u Organizaciji proizvođača nafte – OPEC. Kao najbogatija arapska zemlja imali su vodeću ulogu u stvaranju Lige arapskih država – LAS i Golfskog savjeta za saradnju – GCC sa ciljem unapređenja političke i ekonomske saradnje arapskih država.
Vašingtonu su postali strateški važni nakon Drugog svjetskog rata. To je podrazumijevalo stabilno snabdijevanje naftom i gasom, uticaj na cijene energenata preko OPEC-a i velike nabavke naoružanja i vojne opreme iz američke vojne industrije.
Važno je pomenuti da su saudijski naftni resursi 1950-ih godina bili u rukama američkih naftnih kompanija, koje su tehnološki razvijale saudijsku naftnu industriju.
Odnosi Vašingtona i Rijada su godinama bili na najvišem nivou uz izuzetak velike krize i naftnog embarga 1973.-1974, kada su Saudijci i pet drugih arapskih država, kao odgovor na američku podršku Izraelu u arapsko-izraelskom sukobu, nakratko smanjile proizvodnju nafte i prestali sa isporukama u SAD.
Okončanjem ove krize, kreatorima američke politike nafta je postajala još važnija, a održavanje dobrih odnosa sa Saudijcima još značajnije. Zajedno su pomagali Avganistance u odupiranju sovjetskoj okupaciji, a njihova saradnja je dostigla vrhunac tokom tzv. Zalivskog rata 1990.-1991.
SAD su godinama bile dominantna strana sila u regionu, koja je prisustvom svoje vojske i diplomatije garantovala slobodan protok nafte i stabilnost Bliskog istoka.
Dvadesetak godina nakon okončanja Hladnog rata, dinamika regionalne moći se mijenja, a usljed brzorastuće trgovine između Kine i GCC region je sve bliži Pekingu.
Kina je danas najveći kupac saudijske nafte i njen najvažniji trgovinski partner, a trgovina između dvije zemlje je porasla sa manje od 500 miliona dolara u 1990. na oko 87 milijardi dolara u 2021. Istovremeno vrijednost saudijskog izvoza u Kinu, pretežno nafte i naftnih derivate, tri puta je veća od izvoza u SAD. (Izvor: Forin afers.)
Ukupni društveni proizvod sedam najrazvijenijih država svijeta – G7 u 1991. je iznosio 66 odsto globalne ekonomije, dok danas iznosi svega 44 odsto. Isto tako, GDP Kine u 2021. bio je veći od GDP svih šest članica G7 zajedno, osim SAD. (Izvor: Ekonomist.)
Da politika slijedi ekonomiju najbolje pokazuje posjeta kineskog predsjednika Si Jinpinga kraljevini prošle jeseni. Tokom posjete se sastao sa saudijskim kraljem Salmanom bin Abdulazizom i princom Mohamedom bin Salmanom, čelnicima GCC i arapskih vlada. Rezultat posjete je niz javnih i ne tako javnih sporazuma u energetici, trgovini, investicijama, tehnološkoj saradnji i raznim drugim oblastima. Imajući u vidu znatnu američku vojnu tehniku, stacioniranu u širem regionu zaliva, naročito su indikativni sporazumi za razvoj bezbjednosno osjetljive 5G infrastrukture, vrijedni oko 30 milijardi dolara.
Analitičari ocjenjuju posjetu kao naznaku saudijskog napuštanja tradicionalnog odnosa s Vašingtonom i okretanja ka Pekingu. Isto tako je saudijsko odbijanje Vašingtonu da preko OPEC+ utiče na smanjenje svjetske cijene nafte u oktobru prošle godine izazvalo šok za vašingtonsku elitu, i ocijenjeno kao okretanje ka Moskvi.
Napomena – zemlje OPEC+ proizvode oko 40 miliona barela nafte dnevno, od čega Saudijska Arabija i Rusija zajedno proizvode više od polovine, i samo zajedno mogu uticati na tržište nafte i odluke OPEC+.
Nakon, najblaže rečeno, zbunjujuće američke strategije u regionu, kombinacije državnih udara, obojenih revolucija i građanskih ratova, nemušte reakcije nakon iranskog raketnog napada na saudijsku naftnu infrastrukturu na istoku zemlje 2019, neuspješnog povlačenja iz Avganistana 2021, neslaganje s Kinom oko Tajvana, umiješanosti u ratna dešavanja u Ukrajini, ali i opadajućeg udjela u globalnoj ekonomskoj moći, SAD gube kredibilitet svoje regionalne politike.
Saudijsko-američki strateški dijalog nije održan više dvije godine, a američki državni sekretar je samo jednom posjetio Rijad, i to tokom posjete predsjednika Džozefa Bajdena u julu prošle godine.
Percepcija novog geopolitičkog momentuma saudijskih lidera sve je različitija od pogleda njihovih američkih kolega.
Svjesni ugroženosti saudijske ekonomije, usljed neminovnosti skorog okončanja naftne ere, promjena na svjetskom tržištu nafte i prelaska na alternativna goriva, ali i drugih tehnoloških promjena, mladi princ nasljednik trona Al Saud je kroz ekonomskim plan “Vizija 2030” najavio transformaciju, restrukturiranje i diverzifikaciju saudijske ekonomije, koju podržava mlada populacija kraljevstva.
Planom je obuhvaćena modernizacija saudijskog društva i kulture, ali i usvajanje umjerenijeg pristupa islamu, što izaziva ozbiljno protivljenje konzervativnog vehabijskog sveštenstva i uvećava rizike provođenja.
Mada veliko strateško preklapanje koje je decenijama definisalo američko-saudijske odnose više ne postoji, i mada Saudijci više nisu automatski partner Vašingtona, ovo ne znači da će Rijad na globalnom nivou raditi protiv američkih interesa, već da će se po osjetljivim pitanjima određivati od slučaja do slučaja.
Teško je očekivati i da Saudijci naprave otklon od Kine, države s kojom imaju najrazvijenije trgovinske odnose, ili od Rusije, države s kojom zajedno kontrolišu cijenu nafte na svjetskom tržištu, od koje zavisi saudijska ekonomija.
No, ne treba zanemariti ni činjenicu da je Zapad uvijek pronalazio načine da povrati većinu novca koji je plaćao za uvoz energije, što kroz inflaciju i devalvaciju valute, i smanjenje kupovne moći proizvođača nafte, što kroz ratne sukobe i prodaju oružja. Malo je vjerovatno da bi ovaj put moglo biti drugačije.
Isto tako, uprkos tome što američke javnost ima ograničenu podršku vojnom angažmanu u regionu, njihovo povlačenje sa Bliskog Istoka se precjenjuje, a analitičari ocjenjuju da će SAD još neko vrijeme imati značajno vojno prisustvo u Persijskom zalivu.
(MSc Branko T. Nešković, diplomata i publicista)
Najnovije vijesti Srpskainfo i na Viberu