Kultura

Rječnik balkanske mitologije (41): Zmaj

Zmaj je sastavljen od dvije životinje koje predstavljaju dušu, od ptice i zmije. Motiv borbe sa zmajem ne postoji kod naroda koji još nisu stvorili države, piše Vladimir Prop.

FOTO: WIKIPEDIA

U nekim našim epskim pjesmama koje govore o srpskim zmajevitim junacima, poimenice o Milošu Obiliću i Relji Bošnjaninu, katkada koristi termin “krilati”: “A drugo je Relja Krilatica”. U fusnoti priređivači primjećuju: “Mjesto Relje Krilatice u pjesmi se dalje javlja Miloš”.

Dok se u drugim mitologijama nebeski zmajevi pojavljuju i kao neprijatelji, u našem epu srpski zmajevi su, zbog specifičnih socio-istorijskih uslova njihovog nastanka, prema srpskom narodu vazda prijateljski raspoloženi, ali i neprijateljski prema Turcima.

Ispravno je gledište Vladimira Propa da su narodi “koji su znali za sunčevog zmaja uvijek kulturniji od naroda koji ga nisu poznavali”. Karakteristika jedne rane forme srpskog zmaja jeste ta da on čuva seoska polja i da po potrebi leti, tačnije, odiže se od zemlje i htonskog, da bi gore na nebesima stupio u borbu s alama ili aždajama koje, prema narodnom vjerovanju, predvode gradonosne oblake.

Druga, savršenija forma jeste nebeski ili Ognjeni zmaj, koji je oblik Boga, možda, i samo božanstvo Sunca. Mitolozi se slažu u jednom: da je zmaj ognjeno biće i da je ta veza zmaja i ognja njegova postojana crta. Otuda u našem folkloru zmaj i zmija vazda idu zajedno sa ognjem, odnosno ognjištem. To se lako može uočiti iz jedne naše zagonetke. “U sred kuće zmajevo gnijezdo”, a kao odgovor se daje: “Ognjište”.

U našim narodnim pjesmama ovaj zmaj redovno dolazi odozgo, najčešće sa planina, i to Jastrepca ili Šare, Gulijanske planine. On je miljenik ljudi jednog naselja i ima karakter grčkih olimpijskih bogova: štiti usjeve od nepogoda. Međutim, taj isti “zmaj” zna i da “ukrade” djevojku, jednako kao i Zevs u grčkoj mitologiji, ali i da u toku noći, a katkada i za vrijeme dana, pohodi mlade i lijepe žene.

Zmajevi spavaju sa ženama, piju im krv, te su one otuda uvijek blijede. Takva žena ne smije da pokaže tajnu da k njoj dolazi zmaj, jer bi je inače zmaj umorio.

Ubijanjem nekog zmijolikog čudovišta označava se početak nove kosmičke ili institucionalne situacije. Elijade je korijene ovoj mitskoj slici pronašao u arijskoj mitologiji. Prije svega, Indrina borba poslužila je kao uzor za borbe koje su Arijci vodili protiv dasjua.

“Onaj koji pobjeđuje u nekoj borbi, taj uistinu ubija Vritru”, kaže arijski mit.

Borba između Indre i Vritre je u staro doba vjerovatno predstavljala mitsko-obredni scenario praznovanja Nove godine, koje je obezbjeđivalo obnavljanje svijeta.

I u našem hrišćanstvu takođe je baštinjena ova drevna mitska, da li i arhetipska, predstava koja je dobila novu manifestnu formu: Sv. Đorđe ubija aždahu, motiv koji se javlja i u bugarskom folkloru. Riječ je o simboličkom prikazu jedne kosmičke situacije koja znači: kraj htonskog perioda godine – koji završava sa Đurđevdanom. Otuda Sv. Đorđe kao simbol nove situacije i početak suverenog vladanja drevnog Božanstva Sunca, u liku hristijanizovanog Sv. Đorđa.

(Nastaviće se)